نیم نگاهی به وضعیت دانشجویان، دانشگاهها و تشکلهای دانشجویی

جنبش عدالتخواه دانشجویی

برای بررسی دقیق وضعیت دانشگاهها و تعیین آسیبهای آن قطعا به تلاشی علمی و دقیق نیاز است تا بتواند تحلیلی واقعی را به دست داده و بر مبنای آن برنامه ریزی لازم صورت گیرد . لیکن برخی تجربیات و مشاهدات را در این مجال تقدیم می داریم.

وضعیت دانشجوبان و دانشگاهها را می توان از نظر موضوع در تقسیمات زیر مورد بررسی قرار داد :

1– وضعیت فرهنگی و اخلاقی :

1-1) دانشجویان :

ارتباط بیش از پیش با رسانه های تصویری و مجازی، از خودبیگانگی فرهنگی و غرب زدگی، عدم شناخت صحیح دین و آموزه های وحیانی آن، نابسامانی ارتباط دختر و پسر و وضع حجاب، گسترش نگاههای مادی و منفعت جویانه و . . . باعث بروز نابسامانی های اخلاقی جلی و خفی در عموم دانشجویان شده است که دانشگاه را محل تحول منفی دانشجو خصوصا در دانشجویان شهرستانی که از زمینه های فرهنگی دست نخورده تر و سنتی تر برخوردار بوده اند کرده است و به یکسان سازی فرهنگی در کشور کمک می کند. در این میان دانشگاه آزاد به خاطر نداشتن خوابگاه در بسیاری شهرها موجبات انتقال این آسیبها به فضای شهری را نیز موجب شده است. بی تفاوتی و دین فردی و نداشتن ابزارهای ایجاد تحول باعث شده تا دانشجویان مذهبی نیز به کارهای سطحی یا صرف درس خواندن مشغول باشند.

2-1) مسوولان دانشگاهها:

نگاه عمده مسوولان دانشگاهها به مقوله فرهنگ بسیار سطحی و مقطعی است چرا که از پشتوانه آسیب شناسی های عمیق فکری و شناخت اثرات فرهنگ مدرن و رسانه بر جوامع سنتی خالی اند و عمدتا طرحها و برنامه های کلیشه ای و تکراری را به اجرا در می آورند در حالیکه به نظر می رسد می توان با فعال سازی مراکز مشاوره، اساتیدی که بتوانند تفسیری زیبا، منطقی و انسانی از دین ارائه دهند، مبلغان آگاهی که در دانشگاه و خصوصا خوابگاهها به طور فعال و دائم حضور یابند و ... فضا را متحول نمود.

3-1) تشکلهای دانشجویی:

مشکل اصلی این مجموعه ها نداشتن نظام فکری صحیح و اغتشاش در اندیشه است که آن نیز به خاطر نداشتن اطلاعات و تجربه کافی است. از این رو عمده تلاش نیروهای مذهبی در این مجموعه ها سطحی و مقطعی بوده و امکان تحت تاثیر قرار دادن بدنه وسیع دانشجویی با وجود داشتن زمین های جذب مشترک و عمومی از جمله "حب اهل بیت" که در همه دانشجویان وجود دارد، را نیز ندارند. نگاههای فردی و محدود حاکم بر آموزه های مبلغان دینی و دوری از اندیشه های ناب اسلامی باعث شده تا ایشان از کارآمدی کافی برای رشد فکری مخاطبان خاص و مذهبی خود نیز عاجز باشند. متاسفانه در طرح ولایت و دوره های مشابه نیز عمدتا دغدغه های خاص انتزاعی و سیاسی ضریب می گیرند و اولویتهای عینی با روشهایی منطبق بر فضای واقعی مد نظر نیستند.

2 – وضعیت علمی و آموزشی :

1-2) دانشجویان :

وضعیت علمی دانشجویان متاثر از وضعیت فرهنگی آنان است و نوعی تلاش برای گذراندن صرف دروس و نه تعمیق و تلاش علمی حاکم گشته است. متاسفانه عده ای که به درس خواندن و گفتن نمرات بالا علاقه دارند نیز عمدتا از خواستگاههایی مادی و منفعت جویانه برخوردارند و ارزش علم به طور مستقل جایگاهی ندارد. البته هرچند کم ولی هستند افرادی که کنجکاوانه و مشتاقانه به تلاش برای فهم افقهای جدیدتر می اندیشند. نظام آموزشی کشور نیز باید هر چه بیشتر به روشهای جدید کار گروهی و جمعی و آزمایشگاهی رو بیاورد و از این بستر به پویایی محیط علمی کمک نماید هر چند با اساتید غیر پویا امید داشتن دانشجوی پویا کمتر مورد توقع است.

2-2) مسوولان دانشگاهها:

طرح نخبگان و الگوهای علمی و تبیین دستاوردهای جدید عرصه علم و اندیشه می تواند حداقل کاری باشد که دانشگاهها برای ترویج روحیه خودباوری و تزریق امید انجام دهند که متاسفانه این کار و کارهای مشابه مغفول اند. عمده توجه مسوولان دانشگاهها به مسائل اجرایی آموزشی معطوف شده و تنها در حیطه برخی پژوهشگاهها و سطوح عالی تر تحصیلی رنگ و بوی تلاش علمی دیده می شود که با موج فعلی گرایش به تحصیلات تکمیلی و نگاههای ابزاری موجود شاید این نیز کم کم از بین برود. حمایت با نظارت حداقلی از گروههای علمی و مجموعه های خودجوش می تواند به ایجاد رقابت و رشد انگیزه های پژوهشی و کاوشهای جدید بیانجامد. متاسفانه بسیاری از مسوولان فعلی دانشگاهها که محافظه کارترین افراد بوده اند و به همین دلیل انتخاب شده اند هیچ برنامه ای برای ایجاد تحول و رشد ندارند.

3-2) تشکلهای دانشجویی :

به نظر می رسد هر چند تشکلهای دانشجویی وارد فعالیتهای علمی و البته عمدتا آموزشی شده اند ولی خواستگاه آنها دغدغه عمومی جذب! بوده باشد. شاید وظیفه تشکلهای دانشجویی انجام رسالتهای فرهنگی و سیاسی باشد و مسائل علمی به عهده خود دانشگاه می باشد.

3- وضعیت سیاسی اجتماعی:

1-3) دانشجویان:

بی تفاوتی و نداشتن نگاهی خاص به مقوله حکومت و نقش آن، از عمومیت بیشتری برخوردار است و در برخی افراد به تعارض با نظام انجامیده است و عمدتا مورد استقبال دانشجویان واقع نمی گردد. ناگفته نماند استقبال از فعالیتهای انسان دوستانه و اجتماعی بیشتر است.

2-3) مسوولان دانشگاهها:

شاید یک وجه مشترک جدی میان عموم دانشجویان و مسوولان دانشگاهها همین مساله باشد. البته استثناهایی هم وجود دارند.

3-3) تشکلهای دانشجویی:

عمده تشکلها از اقبال جدی برخوردار نیستند و تعداد نیروهای فعال آنها شاهد مثالی برای این مساله است. بخشی از آنها به دنبال منافع جناح سیاسی خاص و با تفکر وی هستند و دیگران چشم به رهنمودهای رهبری دوخته اند هر چند از افق فکری متناسب با ایشان برخوردار نبوده و مبانی فکری شان را از دیگران وام گرفته اند لیکن زمینه فعالیت سالم سیاسی در بخشی از دانشجویان مذهبی وجود دارد. در این میان نهاد رهبری می توانست با آسیب شناسی عینی وضعیت تشکلها به کارآمدترنمودن ایشان و همچنین رفع شبهات فکری خیل گسترده دانشجویان مذهبی برای فعالیت در تشکلهای سیاسی اقدام نماید. هر چند برخی تشکلها بدون داشتن مبانی صحیح و به خاطر وجود مخاطب بیشتر به سراغ فعالیتهای اجتماعی رفته اند اما امکان استفاده صحیح از این فرصت برای نگرشهای جامع نیز وجود دارد.

بسم ا... الرحمن الرحیم. در این مجال، در باب وحدت حوزه و دانشگاه به ذکر چند نکته مختصر اکتفا می گردد:

اول ـ در سالهای قبل از انقلاب و سالهای سخت آغاز انقلاب، هدف گذاری برای ارتباط حوزه و دانشگاه و کیفیت این ارتباط، بسیار آسانتر و واضح تر بود. زیرا عبارت بود از کمی تفاهم اخلاقی، درک متقابل، رفع سوءظنها، آشنایی با علوم و شیوه کار یکدیگر و نزدیک شدن به هم در صفوف مبارزه با استبداد، ستم و امپریالیزم. آن تلاشها به ثمر نشست و آنها با کمک هم حاکمیتی را برانداختند و حاکمیت جدیدی را با اهداف و غایات جدید بنیانگذاری کردند. نسل دوم حوزه و دانشگاه در حراست از آن اهداف، طی دو دهة گذشته سرمایه گذاری کردند و در این راه نسبتا" موفق بودند؛ گرچه ضعفهای مهمی هم داشتند.

بسیاری از مسایل، به خصوص در دو دهه گذشته به درستی حل نشد و علت آن هم روشن است: نظام سازی از براندازی نظام به مراتب سخت تر. دو سه بار انقلاب کردن، آسانتر از یک بار درست حکومت کردن است. بنابراین باید از میزان موفقیت نسل دوم حوزه و دانشگاه ارزیابی واقع بینانه ای به عمل آورد و نقاط قوت و ضعف نسل دوم حوزه و دانشگاه را از زمان پس از انقلاب، به درستی مرور کرد. امروز نوبت نسل سوم حوزه و دانشگاه است که در دهه ای که پیش رو داریم، در نهادینه کردن ارزشهای انقلابی و تکمیل پروژه وحدت، در سطوح بالاتری گام سوم را بردارند. این گام بسیار مهم و خطیر است و اگر به درستی برداشته نشود، همه زحمات نیم قرن گذشته دو نسل قبل بر باد خواهد رفت و عقبگرد وحشتناکی خواهیم داشت، که معلوم نیست دوباره چه وقت قابل جبران باشد و شاید قرنها وقت ببرد. امام یکی دو بار می گفتند که اگر ما شکست بخوریم و نتوانیم پرچمی را که برداشتیم، درست در قله ای که باید، مستقر کنیم چنان سیلی سختی به اسلام خواهند زد که معلوم نیست تا چند قرن دیگر سر بردارد؛ چون صاحبان قدرت و ثروت جهان در یکی دو دهه گذشته زهر اسلام را چشیده اند و قدرت و پتانسیل عظیم اجتماعی آن را تجربه کرده اند. اگر نسل سوم حوزه و دانشگاه ـ که مدیون زحمات و فداکاری های دو نسل هستند ـ نتوانند این پرچم را بالا نگه دارند، این سیلی را خواهیم خورد. نوع برنامه ریزی و هدف گذاری برای نسل سوم دانشگاه و حوزه، با آنچه که وظیفه دو نسل قبل بود، در اصول مشترک است، اما در استراتژی و تاکتیک باید متفاوت باشد. چون ما وارد یک مرحله پیچیده تر و مهمتر از این برنامه شده ایم و باید آن را نهادینه کنیم. در این مرحله باید شعار ما این باشد که: «ساده اندیشی نظری» و «راحت طلبی عملی» موقوف.

دوم ـ دانشگاه امروز با دانشگاه سی سال قبل و حوزه امروز با حوزه سی سال پیش، به کلی متفاوت است. با وجود آنکه نباید از نقاط منفی چشم پوشید، از نقاط مثبت هم نباید غافل بود. حوزه امروز، حوزه سی سال پیش نیست، پیشرفتهای بزرگی در حوزه اتفاق افتاده است. امروز صدها مؤسسه تحقیقاتی، صدها حوزوی اهل قلم و صدها روشنفکر آشنا با علوم جدید و اهل تفکر اجتماعی پدید آمده اند.
دانشگاه الآن، دانشگاه سی سال پیش نیست. دانشگاه ما امروز به مراتب مردمی تر، زنده تر و دینی تر از دانشگاه قبل از انقلاب است. روح تحقیق و پیشرفت و علاقه به تولید علم و حضور در صحنه مشکلات اجتماعی در دانشگاههای ما زنده است. قلب دانشگاه، امروز با صدای بلند می تپد و قلب حوزه نیز. و همه آنهایی که مرگ دانشگاه را آرزو می کردند و افول حوزه را، این آرزو را به گور خواهند برد. در عین حال، امروز همه ما و شما ناآرامیم و از وضع موجود ناراضی هستیم و باید هم ناراضی بود. لکن این نارضایتی به معنای انکار پیشرفتها نیست. بلکه به دلیل اهداف بلندتری است که قرار بوده تعقیب بشوند و باید تعقیب بشوند و این دغدغه ای مقدس است که باید حفظ شود. نباید ترسید، نباید مأیوس شد، نباید خسته و مردد شد، باید مصمم و جدی باشیم و به آینده بزرگتری که باید ساخته شود، اندیشید.

سوم ـ اگر ما بتوانیم از تجربه «جامعه سازی جدید» که الآن درگیرش هستیم، موفق بیرون بیاییم، یک رنسانس دوباره ای در جهان اسلام و حتی سراسر جهان اتفاق خواهد افتاد. معمولا برای ساختن یک فرد، چند دهه وقت باید گذاشت، با این که عمرش هم بیشتر از چند دهه نیست. اما پروژه پی ریزی یک جامعه جدید، چند دهه طول می کشد. واحد زمان در روز، «ثانیه» است، ولی واحد زمان در جامعه سازی حداقل «دهه» است. باید بگوییم چند دهه برای ساختن جامعه جدید و فرهنگ جدید کار کرده ایم. اگر ما بتوانیم در تجربه جامعه سازی دینی موفق شویم و این پروژه را درست پیش ببریم، پی ریزی ساختمان کامل این جامعه، چند قرن طول خواهد کشید. چنان که دست کم 4 تا 5 قرن روی تمدن غرب کار شد تا به اینجا رسید. اگر ما این پروژه را درست پیش ببریم، بزرگترین پدیده هزاره اخیر اتفاق خواهد افتاد.
مسؤول اصلی این پروژه نسل سوم دانشگاه و حوزه و بخشهایی از حاکمیت هستند که با سرنوشت حوزه و دانشگاه سر و کار دارند.

باید توجه داشت که مانیفست تحول بزرگ جهان اسلام، به دست ما نوشته می شود و کوچکترین اقدام در این زمینه، زیر ذره بین تاریخ قرار خواهد گرفت. ملتهای بسیاری منتظرند از روی دست دانشجویان و طلاب، نسخه برداری کنند. ملتهای زیادی نظاره گرند که جامعه و حکومت جدید در ایران، چگونه پیش می رود و در فاصله ده سال و بیست سال، از ما مو به مو تقلید خواهند کرد. همیشه جامعه هایی که خط تاریخ را شکسته اند، با فاصله کوتاهی مورد الگوبرداری سایرجوامع قرار گرفته اند. امروز جوامع اسلامی دیگر در حال الگوبرداری از انقلاب ما و فداکاریهای نسل اول و دوم انقلاب هستند. اما باید کاری کنیم که در دو دهه آینده، جوامع اسلامی بتوانند از روی پروژه حکومت و نحوه حکومت ما هم الگو برداری کنند. اگر نتوانیم انقلابی را که در سطح جهان اسلام راه انداخته ایم، به سامان برسانیم و نتوانیم جایگزین مناسبی در برابر الگوهای ارتجاعی و الگوهای غربی ارایه دهیم، آن وقت تمام تلاشها و فداکاریها، به یأس مجدد جهان اسلام خواهد انجامید.
اگر ما نتوانیم جامعه جدید را درست بسازیم، همه ملتهایی که به هوای انقلاب ما انقلاب کردند، در یکی دو دهه آینده مأیوس می شوند و در نیم قرن آینده وضع فلاکت بار تری بر جهان اسلام مسلط خواهد شد. جامعه جدید، جامعه ای است که از زیر فشار عادات غلط و خرافی گذشته رها شود و درعین حال، به دام خرافات مدرن که از طرف هژمونی غرب به ملتها تحمیل می شود، نیفتد.

حوزه و دانشگاه باید دائم بررسی کنند که آیا جامعه ای که می خواستیم بسازیم و می خواهیم بنا کنیم، همین است؟ تقریبا" امروز همه مدیران کشور از کرسی های حوزه و دانشگاه وارد کرسی های مدیریتی می شوند. از این جهت، حاکمیت فرزند دانشگاه و حوزه است. هیچ وقت مانند امروز حلقه نظر وعمل به این صورت به هم نزدیک نبوده است که تصمیمات دانشگاه و حوزه با فاصله کوتاهی وارد حاکمیت شود. این که سرنوشت جامعه و نظام به جای پستوی مافیای ثروت و قدرت، در محافل علمی تعیین شود، نکته بسیار مثبتی است و در عین حال مسؤولیت آور است؛ تکلیف بزرگی است از طرف خدا و مردم که بر دوش حوزه و دانشگاه نهاده شده است.

در دهه سوم باید کمتر کلی گویی کنیم. دهه سوم، دهه «جزیی گویی» است. دهه سوم دهه «دقت فکری» است. دقت در حرف زدن، در نقد کردن و پیشنهاد دادن. باید همان اصول دهه اول را پیگیری کنیم، اما انحصارا در آن حد نباید باقی بمانیم. حرفهای تکراری حوزه و دانشگاه در باب جامعه وحکومت ایده آل باید به ایده های جدید و اجتهادی و راهکارهای عملی و برنامه های عینی تبدیل شود. اگر حوزه و دانشگاه در پروژه تولید علم و تولید حرفهای جدید و طرحهای عملی شکست بخورند، حاکمیت شکست خواهد خورد.
ما در این شرایط اولا" نباید امید خود را از دست دهیم اگر ما مثبت باشیم و مثبت بیندیشیم، حاکمیت مثبت خواهد بود و جامعه جلو خواهد رفت.
ثانیا" حوزه و دانشگاه باید به سمت عمل گرایی پیش بروند. طلبه و دانشجو در حوزه و دانشگاه نباید جدا از جامعه و بی ارتباط با مشکلات عینی مردم و حاکمیت مطالعه و مباحثه کنند. در روایات ما از علم به طور مطلق دفاع نشده، بلکه مدام از علم نافع و مفید بحث شده است و گفته اند از خدا علم نافع بخواهید. علم نافع یعنی علمی که به کار امت بیاید. علمی که در تأمین حقوق بشر کمک کند، علمی که آزادی و آگاهی و آبادی را برای جامعه به ارمغان آورد، علمی که به درد دنیا و آخرت مردم بخورد و منجر به عمل گردد. طرح جامع ما برای نیم قرن آینده حکومت و جامعه بایدمعلوم باشد و سیر علوم، تحقیقات، موضوعات و مطالعات حوزه و دانشگاه باید بر این اساس جهت پیدا کند. حوزه و دانشگاه متأسفانه با همه ظرفیت خود پای کار نیامده اند. می توان گفت کمتر از 15 یا 20درصد ظرفیت دانشگاه وحوزه در مسیر حل مشکلات حکومت و جامعه فعال شده است.
نظام باید حوزه و دانشگاه را در جریان مشکلات عینی کشور قرار دهد و از آنها مطالبه پاسخ بکند و دانشگاه و حوزه را در حوزه تخصص خودشان درگیر کند. همه تحقیقات علمی ما اعم از تجربی، علوم پایه، مباحث فلسفی، عقلی، نقلی، فقهی، کلامی و اخلاقی، همه باید پای کار جامعه حاضر باشند.

سوم- مراقب باشیم که بدنه اصلی دانشگاه و حوزه آلوده به مسایل فرعی و حاشیه ای و دعواهای حزبی و فحاشیهای ژورنالیستی و چاقوکشی های روزنامه ای نشود و آن انرژی که باید به کار مردم و محرومین بیاید، در این جبهه ها هدر نرود.

چهارم ـ امروز باید به راهی میان طالبانیزم و سکولاریزم بیندیشیم. به راه سومی میان سلطنت سنتی و دموکراسی غربی بیندیشیم؛ راه سوم میان انزوای رهبانی شرق و شهوت پرستی غرب؛ راه سوم میان فقر مفرط و سرمایه داری افسار گسیخته و راه سومی میان تحجر و قشری گری و واپس گرایی با تقلید و ترجمه و غرب پرستی. راه سوم، راه خلاقیت، اجتهاد و نواندیشی در عین اصالت خواهی، و اصول گرایی و ارزش محوری است. راه سوم راه اخلاق گرایی بدون ریاکاری و ظاهرگرایی است، راه عمل گرایی بدون عمل زدگی و پراگماتیزم و راه نواندیشی و روشنفکری بدون بدعت گذاری و ارتداد است. راه اصول گرایی بدون قشری گری و بنیادگرایی، راه آزاداندیشی بدون اباهی گری و شکاکیت، راه گفتگو و مباحثه بدون لجاجت و بی ادبی،راه برادری و رحمت بدون کلیشه ای شدن و راه مردم گرایی و مردم سالاری بدون عوام زدگی و عوام فریبی است، راه سوم، راه تفاهم و حسن ظن بدون استبداد و در عین اختلاف نظرها، راه قانون گرایی بدون عدالت ستیزی است، راه آزادی بدون هوچی گری و هرج و مرج طلبی و راه دفاع از امنیت بدون سرکوب آزادیهاست.
این راه، راهی است که باید ابتدا نخبگان ما در حوزه و دانشگاه آن را از حیث تئوریک هموار کنندو همه گرایشهای
اسلامی و وفادار به قانون اساسی، این مسیر را طی کنند.